Synagoga w Dąbrowie Górniczej
Najważniejsza instytucja judaizmu
Synagogi, po polsku zwane bóżnicami, są ośrodkiem życia religijnego i społecznego Żydów, pełniąc równocześnie rolę miejsca zgromadzenia, nauki i modlitwy. Zgodnie z tradycją i przepisami Talmudu, budowle te zazwyczaj orientowano, kierując na wschód ku Jerozolimie. We wnętrzu ściany wschodniej umieszczano szafę ołtarzową, zwaną aron ha kodesz, która służyła do przechowywania pergaminowych zwojów Tory. Wejście i fasada budynku, z zazwyczaj wyróżniającym elementem architektonicznym na szczycie, znajdowały się wówczas od strony przeciwnej, zachodniej. Często skromny wygląd zewnętrzny synagog kontrastował z bogatą dekoracją wnętrza.
Początki dąbrowskiej synagogi
Ludność żydowska zamieszkująca Dąbrowę należała do żydowskiej gminy wyznaniowej w Będzinie aż do 1910 r., gdy utworzono samodzielny okręg bóżniczy. Niemniej dąbrowscy Żydzi mieli prawo do korzystania z Wielkiej Synagogi tego miasta jeszcze do 1916 r. Pierwszym rabinem w Dąbrowie Górniczej został Mojżesz Aron Lewi, który pełnił swe obowiązki ponad 20 lat.
Nim Żydzi dąbrowscy wybudowali synagogę, gromadzili się w prywatnych domach modlitwy, tzw. sztibłech, które istniały również po zbudowaniu synagogi jako samodzielnego budynku. Pod koniec XIX w. działały cztery prywatne domy modlitwy w koloniach Huta Bankowa i Reden, w Starej Dąbrowie, a także na Ksawerze, obecnej dzielnicy Będzina. W 1917 r. funkcjonowało już 14 domów spotkań dla zwolenników chasydyzmu.
Budowę głównej dąbrowskiej synagogi rozpoczęto w 1912 r., a zakończono w 1916 r., kiedy ludność żydowska stanowiła około 15 proc. ogółu mieszkańców osady. Grunt pod budowę bóżnicy u zbiegu ulic Miejskiej (późniejsza Chopina) oraz Ullmana (Okrzei) przekazał Berek Fuks. Fundatorami synagogi byli również Alter Futerko, Mordka Lejb Miodownik, Icek Majer Luksburg, Mojżesz Mittelman, Herszel Rajchman oraz Mordka Hilel Ferens. Budynek został ukończony dzięki Mosze Micenmacherowi, który podarował również zwoje Tory. Nie wiemy dokładnie, jak wyglądało wnętrze dąbrowskiej bóżnicy, ale o dekoracjach malarskich mogą świadczyć zdjęcia malowideł, które prawdopodobnie wykonali Niemcy w okresie II wojny światowej. Pokazują one typowe motywy dekoracyjne dla tych budowli, jak przedstawienia zwierząt (tu: lamparta, orła, jelenia, lwa i byka) oraz widoki Jerozolimy, którym towarzyszą religijne cytaty.
Holocaust. Synagoga w dzielnicy żydowskiej
Armia niemiecka wkroczyła do miasta 4 września 1939 r. Niemcy podpalili synagogę, częściowo ją niszcząc. W okresie późniejszym zamieniono ją na magazyn, w którym gromadzono radia i inne przedmioty zarekwirowane wysiedlonym mieszkańcom.
Okupacyjne władze niemieckie włączyły Dąbrowę w skład prowincji górnośląskiej, a w mieście powołali dąbrowski Judenrat. Synagoga znalazła się w obrębie tworzonej od listopada 1940 r. dzielnicy żydowskiej (Judenviertel). Ludność żydowską usuniętą z centrum miasta (3 Maja, Sobieskiego) przeniesiono do kwartału obejmującego tereny ulic: Chopina, Łukasińskiego, Starobędzińskiej, Hieronimskiej Dolnej, Hieronimskiej Górnej, Jaworowej i Mireckiego. Dzielnica pozostawała początkowo gettem otwartym. Zamknięto ją z początkiem 1943 r., otaczając wysokim płotem z drutem kolczastym. Obejmowało ono ulice: Chopina, Miejską, Polną, część Łukasińskiego i część Okrzei. Do getta prowadziło pięć bram, których pilnowała policja.
18 maja 1942 r. sprowadzono do Dąbrowy Górniczej Żydów z Ząbkowic (około 340 osób). Zamknięto ich w synagodze i przetrzymywano tam przez kilka dni. W tym samym czasie przybyli także Żydzi ze Strzemieszyc.
Od marca do końca czerwca 1943 r. Niemcy systematycznie przenosili dąbrowskich Żydów do gett na Środuli i Kamionce. Na początku sierpnia 1943 r., kiedy getta te zostały zlikwidowane, wywieziono do KL Auschwitz większość z 5,5 tys. Żydów dąbrowskich i 2 tys. strzemieszyckich.
Po drugiej wojnie światowej
Z Zagłady ocalało jedynie około 200 dąbrowskich Żydów.
Zniszczony i opuszczony budynek po synagodze chciała przejąć gmina protestancka, prowadząc pertraktacje z gminą żydowską w celu utworzenia tam zboru Kościoła Chrystusowego. Społeczność żydowska nie wyraziła jednak zgody. W późniejszym okresie, w latach 70. XX wieku, lokalne władze zezwoliły na przebudowanie gmachu na warsztat samochodowy (punkt diagnostyki i naprawy aut). Wcześniej obiekt był zagospodarowany przez „przemysł terenowy”, między innymi funkcjonowała tam wytwórnia win.
Według jednego z zapisów, który pozostał w archiwum dawnego dąbrowskiego muzeum (Historii Ruchu Robotniczego im. Gen. A. Zawadzkiego), synagoga miała zostać wyburzona 6 października 1981 roku.
Cmentarz żydowski w Dąbrowie Górniczej
Historia – garść informacji o powstaniu żydowskiej nekropolii:
Zanim w Dąbrowie Górniczej otwarto grodzony drewnianym płotem cmentarz o powierzchni pół hektara, dąbrowskich Żydów chowano w Będzinie. Według relacji jednej ze spisywanych przez ocalonych Żydów Ksiąg Pamięci (Sefer Kehilat Jehudei Dabrowa Gornicza ve-hurbana) w roku 1929 komisja składająca się ze starosty powiatu będzińskiego, architekta reprezentującego miasto Dąbrowę Górniczą oraz członków komitetu gminy żydowskiej spotkała się przy ulicy Jaworowej w celu oceny przydatności tego terenu jako żydowskiego cmentarza i stwierdziła, że wskazany obszar będzie odpowiedni. Jeszcze w tym samym roku, podczas dnia Postu Estery (Taanit Ester), wokół cmentarza odbyła się procesja hakafot prowadzona przez rabina Lewina oraz z udziałem członków bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza i dostojników miejskich, mająca na celu uświęcenie tego miejsca.
Losy cmentarza w okresie powojennym:
Proces dewastacji żydowskiego cmentarza w Dąbrowie Górniczej rozpoczął się w czasach drugiej wojny światowej. W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku na cmentarzu można było oglądać jeszcze kilkadziesiąt zachowanych macew. Największego zniszczenia żydowskiej nekropolii dokonano na początku lat osiemdziesiątych, w trakcie budowy osiedla mieszkaniowego Mydlic
Upamiętnienie:
W 1993 roku z inicjatywy dąbrowianina Zenona Chmielewskiego i przedstawicieli Światowego Związku Żydów Zagłębia, w tym przewodniczącego dr. Arieh Ben Tova, odsłonięto pomnik zwieńczony menorą, który usytuowany jest na miejscu dawnego cmentarza. Za pomnikiem, projektu Andrzeja Imiołka i Lesława Jakubika, z pozostałych kawałków macew stworzono minilapidarium. Zachowane fragmenty nagrobków zostały zinwentaryzowane (opublikowane w książce Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej, red. L. Hońdo, D. Rozmus, Kraków 2004).
Udało się odczytać i upamiętnić imiona jedynie nielicznych pochowanych tutaj osób: Rajzel Lewi – córkę Szlomo, żonę Jehudy; Jakowa – syna Tuwji; Ester Sztark z Rudlerów; Natana Fridricha – syna Awrahama Altera; Sarę – córkę Mosze Szmuela, żonę Awrahama Mosze; Szajndel Gerwat – córkę Awrahama, żonę Michaela; Mosze – syna Mendla Zimla ha-Kohen; Pani Brajndel; Menachema Mendla Klajmana – syna Jony; Mosze Jakowa Blumensztoka – syna Majera; Elazara Krajcera – syna Izraela Lejba ha-Kohen; Riwkę Stern – córkę Cwi, żonę Josefa; Josefa Rusinka – syna Elazara; Pani Łazarek – córkę Jehudy Ekiwy, żonę Izraela Cwi; Mosze Kalinowicera – syna Awigdora.
